Haptotherapie bij kanker
Winnie Gunsing heeft een eigen praktijk in Nijmegen (HaptoTherapieCentrum) en is docent aan het Instituut voor Toegepaste Haptonomie (Nijmegen). Daarnaast biedt ze haptotherapeutische begeleiding aan cliënten van het Helen Dowling Instituut, een instelling voor psychologische zorg bij kanker.
Agnes van Swaay heeft hier ruim 13 jaar als GZ-psycholoog gewerkt en heeft in 2013 zelf de opleiding haptotherapie afgerond aan de Academie voor Haptonomie (Doorn). Inmiddels heeft ze een eigen praktijk in Nijmegen (In Goede Handen, Praktijk voor Haptotherapie, GZ-Psychologie en Supervisie) en is ze gestopt in het HDI om een promotie-onderzoek te starten naar (de waarde van) haptotherapie bij kanker.
Samen geven ze jaarlijks aan het ITH een tweedaagse nascholing ‘Omgaan met kanker’.
In dit artikel delen zij graag iets van hun jarenlange ervaring in het begeleiden van mensen die geconfronteerd zijn met kanker.
Kanker, en dan …
Te horen krijgen dat je kanker hebt is bijna altijd zeer ingrijpend, voor jezelf en voor de mensen om je heen. In korte tijd komt er van alles op je af aan verder onderzoek en behandeling en vaak kom je voor moeilijke beslissingen te staan. Bovendien zijn veel mensen zich onmiddellijk bewust van het levensbedreigende karakter van deze ziekte, ook al is er tegenwoordig veel mogelijk en zijn over het geheel genomen de overlevingskansen enorm toegenomen.
Je krijgt niet alleen te maken met lichamelijke gevolgen, ook psychisch raak je uit balans. Zo kun je je overspoeld voelen door onzekerheid en angst, maar ook door andere – soms ongekend heftige – gevoelens: boosheid, verdriet, machteloosheid, eenzaamheid… Het kan een hele kunst zijn om je dan staande te houden.
Na de eerste schrik komen wilskracht en vechtlust vaak voorop te staan om de behandelingen aan te kunnen. Zorg en aandacht van familie en vrienden helpen hierbij; de regelmatige controles in het ziekenhuis kunnen in deze periode een veilig houvast bieden. De echte verwerking moet dan meestal nog komen. Eenmaal in een wat rustiger vaarwater kan meer en meer tot je doordringen wat je allemaal is overkomen. Het doormaken van kanker maakt vaak dat je anders in het leven komt te staan.
Gevolgen
Dit alles gaat gepaard met verlies: je gezondheid is aangetast, relaties en werk kunnen onder druk komen te staan, enz. Als je iets verliest wat van betekenis voor je is, ontstaat er een rouwproces. Hoe dit verloopt is mede afhankelijk van je affectieve ontwikkeling, een belangrijk terrein – en daarmee aangrijpingspunt – van de haptotherapie. Als je in je leven weinig terug hebt kunnen vallen op andere mensen, zul je ook bij verlies de neiging hebben om het alleen te verwerken. Als je weinig intimiteit hebt gekend, zul je moeite hebben om te delen wat er in je leeft. Vaak komt oude problematiek opnieuw naar boven en val je terug in oude gedragspatronen en overlevingsmechanismen. Kanker raakt bovendien bijna onvermijdelijk aan de existentiële laag van het mens-zijn, waardoor je opnieuw kunt kijken naar de manier waarop je tot nu toe geleefd hebt, met daarbij de vraag: “Ga ik op dezelfde voet verder of geef ik mijn leven een nieuwe wending?” Kanker kan in die zin een aanzet geven tot persoonlijke ontwikkeling en groei. Haptotherapie kan als zingevings- en betekenisverlenende therapie ondersteunend zijn hierbij.
Ook zijn er natuurlijk lichamelijke gevolgen, denk aan operaties (amputaties), haaruitval, een stoma, gewichtsverlies of juist –toename. Tijdens onderzoek en behandeling wordt je lichaam vooral functioneel aangeraakt. Dat maakt dat je het contact ermee gemakkelijk kwijtraakt of zelfs het gevoel kunt hebben dat je je lichaam als het ware weggeeft.
Lisa
Lisa is een 51-jarige vrouw die drie jaar geleden borstkanker bleek te hebben. De behandeling bestond uit chemotherapie, gevolgd door een borstsparende operatie. Helaas bleek er nog tumorweefsel aanwezig (de snijranden waren niet schoon), waardoor er opnieuw geopereerd moest worden. Dit herhaalde zich enkele malen, en uiteindelijk – na 4 pogingen – werd besloten alsnog over te gaan tot amputatie. De okselklieren werden verwijderd, waardoor er oedeem in haar arm ontstond; hiervoor werd een elastische armkous aangemeten. Haar linker borst, schouder en arm ‘hoorden er niet meer bij’. Ze was het vertrouwen in haar lichaam kwijt en vond het moeilijk om haar veranderde lijf te accepteren. Ze durfde niet naar de geopereerde plek te kijken of deze aan te raken en verdroeg daar ook de aanraking van haar partner niet. Hiervoor vroeg ze haptotherapeutische begeleiding.
Bij Lisa was het op de eerste plaats nodig om haar weer in contact te laten komen met haar lichaam. Ik (Winnie) raakte haar hiervoor aan (in eerste instantie op haar rug) en nodigde haar uit om contact te maken. Hierdoor ging ze ook zichzelf weer voelen. Dit gaf vertrouwen. De volgende keer mocht ik ook haar arm en borstgebied aanraken. De bevestigende, affectieve aanraking maakte dat haar veranderde lichaam weer ‘van haarzelf’ werd en haar litteken en arm er weer bij gingen horen. Geleidelijk aan ontstond er bij Lisa ruimte om haar partner weer toe te laten en door hem aangeraakt te worden, ook in het aangedane gebied.
Eindigheid in zicht
De affectief bevestigende aanraking van de haptotherapeut helpt de cliënt niet alleen om weer vertrouwd te raken met het soms zo geschonden lichaam maar opent ook de weg om de emoties weer aan te gaan en te durven voelen wat de ziekte innerlijk teweegbrengt. Door dat te erkennen en betekenis te geven ontstaat er bij de cliënt meer rust in wie hij is, ontwikkelt hij meer zelfvertrouwen en is hij beter in staat zijn eigen keuzes te maken. Hij ervaart wat hij nog wel kan in plaats van wat hij niet meer kan. En al is het leven niet altijd gemakkelijk en soms nog maar heel kort, als hij ervaart dat hij mag zijn wie hij is, hij de regie heeft en hij zich verbonden kan voelen met de mensen en levensgebeurtenissen om hem heen, dan maakt dat het leven zinvol. De haptotherapie ondersteunt in dit proces.
De realiteit is dat er niet altijd genezing mogelijk is en er mensen zijn die aan kanker overlijden. Als er geen behandeling meer mogelijk is en het sterven dichterbij komt dienen zich nieuwe vragen en zorgen aan. Hoe neem je afscheid van de mensen om je heen, van al wat je dierbaar is, van het leven zelf? Wat is er nu (nog) belangrijk? Hoe moet het verder met je partner en kinderen? Wat wil je nog zelf regelen en op welke manier? Kun je je vrijmaken van wat niet meer op te lossen valt? Hoe zal het gaan? Erkennen en aanvaarden dat het einde van je leven werkelijk in zicht komt is vaak een heel proces. Het kan goed zijn – samen – terug te kijken op je leven en stil te staan bij wat je voor elkaar of voor anderen betekent en betekend hebt. Soms kunnen symbolen en rituelen uitdrukken wat met woorden niet gezegd kan worden. Ook kan de behoefte aan stilte en in jezelf keren toenemen. Het is een fase waarin intens gevoeld en geleefd kan worden.
Pieter
Pieter, een 64-jarige docent, had longkanker met uitzaaiingen en wist al enige tijd dat hij niet meer beter kon worden. Hij was hevig in verzet en had veel pijn. Ik (Agnes) trof hem bij mijn huisbezoek aan in totale ontreddering. In enkele gesprekken konden we duidelijk krijgen wat de kern van zijn boosheid en wanhoop was en kon hij meer het verdriet toelaten om wat er voor hem niet meer zou zijn. Hierdoor kwam er ruimte om stil te staan bij wat er dan nu nog echt belangrijk voor hem en zijn gezin was. Dit bracht rust. In de laatste dagen namen pijn en onrust toe en sliep hij nog nauwelijks. Hoewel hij eerst bang was dat de pijn daardoor zou verergeren, stemde hij in met mijn aanraking. Hij kon contact maken met mij en daardoor met zichzelf, waardoor de pijn verzachtte en hij tot rust kwam.
Ook in deze periode kan haptotherapie een belangrijke rol spelen. Soms zal het accent meer liggen op gesprekken – waarbij de haptotherapeut de cliënt kan helpen goed bij zijn gevoel te blijven – soms op aanraking, bijvoorbeeld bij spanning, onrust en pijn. De combinatie van aanraking en gesprek ondersteunt ook in het komen tot (meer) acceptatie en het zoeken naar betekenisverlening.